خانه » دانشنامه » مذهبی » مقاله » نقش خانواده در بهینه سازی تربیت دینی و پیشگیری از انحرافات اجتماعی

نقش خانواده در بهینه سازی تربیت دینی و پیشگیری از انحرافات اجتماعی

امتیاز شما به این پست !

khanevade - نقش خانواده در بهینه سازی تربیت دینی و پیشگیری از انحرافات اجتماعی

نقش خانواده در بهینه سازی تربیت دینی و پیشگیری از انحرافات اجتماعی

خانواده تأثیرگذارترین عامل در تربیت دینی و اسلامی افراد است. آ‎غاز تربیت، آموزش ها و پرورش های مستقیم و غیر مستقیم خانواده است. خانواده نقش بسترسازی و پیش گیری را ایفا می کند. اگر در خانواده فرهنگ سازی و درونی سازی ارزش ها درست و به موقع انجام شود، بسیاری از این مشکلات خود به خود از میان برداشته می شود. امروزه کارشناسان امور تربیتی معتقدند که اگر ما سرمایه گذاری های خود را از بسترسازی ها و پیشگیری ها آغاز کنیم، هم ریشه ای تر و اصولی تر و هم ارزان تر کار خود را پیش می بریم. به جای این که پس از مواجه شدن با هر مشکل با آن برخورد کرد، می توانیم بسیاری از این چالش ها را پیش از به وقوع پیوستن از میان برداریم.

آسیب شناسی آداب اسلامی آمیزش

پدر و مادر، نقش اساسی در تعیین ویژگی های شخصیتی، فیزیکی، سلامت و عیب ساختار روانی و بدنی فرزند خود دارند. چگونگی آمیزش پدر و مادر، از جمله متغیرهای مهمی است که نقش چشمگیری در این راستا بر جای می گذارد. روایت های فراوانی، به دقت در زمان آمیزش (شب یا روز، چه هنگامی از ماه) و مکان آن، حالت های روانی حاکم بر والدین، روند تغذیه و مانند آن اشاره دارد. همه این موارد، در هموار یا ناهموار بودن روند رشد نطفه، بهنجار یا نابهنجار بودن نسل آینده و میزان تربیت پذیری فرزندان اثر اجتناب ناپذیری دارد. به عنوان نمونه، در روایتی بیان گردیده که بهتر است آمیزش زن و شوهر در آغاز، میان و پایان هر ماه صورت نگیرد. در روایت دیگر، دقت در ذکر نام و یاد خدا هنگام آمیزش، با طهارت بودن (وضو)، دعا کردن و نماز خواندن پیش از آمیزش، سفارش شده است. امام صادق (ع)، در ذیل کریمة 64 از سورة مبارکة اسراء[4] می فرماید: «یکی از راه های شرکت شیطان در فرزندان این است که هنگام آمیزش و شکل گیری نطفه، انسان از یاد خداوند غافل باشد.» (فیض کاشانی، 1402ق: ج3، ص203)

در این رابطه به گروهی دیگر از روایت هایی که ما را به پای بندی به برخی از آداب آمیزش فرا   می خواند، اشاره می کنم.

امام جواد (ع) در روایتی بلند، داستان آمدن خضر پیامبر به نزد امام علی (ع) را نقل می کند. خضر نبی در این دیدار، از امام پرسش های فراوانی نمود و آن حضرت از فرزندشان امام مجتبی (ع) خواستند که وی پاسخ آن پرسش ها را بدهد. از جمله آن پرسش ها این بود که فرزند چه هنگام به عمو، عمه، خاله یا دایی خود می رود؟ امام فرمود: اگر هنگامی که مرد با همسرش همبستر می شود، از نظر روانی و عصبی آرام و بی اضطراب باشد، نطفه وی به آرامی و بدون اضطراب و آشفتگی در رحم همسرش می نشیند و جای می گیرد. از آن پس هنگامی که نوزاد متولد می شود، از نظر ویژگی های اخلاقی و شخصیتی، شبیه پدر و مادرش می شود. ولی اگر پدر و مادر هنگام آمیزش، دل شوریده، مضطرب وآشفته و از نظر بدنی متلاطم باشند، نطفه مرد با آرامش در رحم همسرش قرار نمی گیرد و بچه در این وضعیت به دایی یا خاله یا به عمو یا عمه اش می رود. (مجلسی، 1403ق: ج60 ، ص359).

خانمی خدمت نبی مکرم اسلام(ص) رسید و گفت: یا رسول الله! اگر خداوند عادل است، پس چرا من یک بچه کور قسمتم شده است. حضرت فرمودند: او گناهی نکرده بلکه شما کوتاهی کرده اید. آیا در هنگام آمیزش، شوهر شما شراب نوشیده بود؟ گفت: بلی! حضرت فرمودند: یکی از پیامدهای مصرف الکل این است که روی بینایی بچه اثر می گذارد.

بازنگری سیرة رفتاری معصومان نیز، زوایای دیگری از این آداب را برای ما باز می گشاید: هنگامی که نبی مکرم اسلام و همسرشان خدیجه تصمیم گرفتند که به فرمان خداوند پذیرای هدیة آسمانی یعنی وجود حضرت زهرا (س) باشند و نطفة ایشان بسته شود، خودشان و خدیجه را تحت چهل روز مراقبت، نظارت تغذیه و عبادات ویژه درآوردند. پیامبر به فرمان خداوند، چهل روز از خدیجه جدا شدند و خود و ایشان به آماده سازی بدنی و روانی خود پرداختند.

پای بندی دقیق و هماره، نسبت به آداب آمیزش چنان مهم و اثرگذار است که پیامبر بزرگوار اسلام(ص)، به امیرالمؤمنین علی (ع) می فرمایند: مسائل مربوط به آمیزش را آن چنان که من برایت توضیح می دهم نگهدار، همان طور که جبرئیل به من آموزش داد و من آن ها را حفظ کردم. (طبرسی، 1408ق: ص219).

بهینه سازی دوران بارداری

در روایت های اسلامی، سفارش های فراوانی به پدر و مادر، در راستای بهینه سازی دوران بارداری شده است. برای نمونه، مادران در مورد تغذیه و خوراک خود و دقت در پیراسته سازی و حلال بودن آن، فراوان سفارش شده اند. مادران باید از خوردن روزی حرام یا خوردن چیزهایی که حلال و حرام بودن آن روشن نیست و از شنیدن آواهای نامشروع پرهیز کنند. بهتر است مادر هماره با وضو باشد و حتی با وضو هم بخوابد.

 زمینه سازی تربیت دینی در آغاز تولد

الف)- از آغاز تولد تا روز هفتم

مرور و بازنگری آموزه های دینی مربوط به روزهای آغازین تولد نوزاد، موجب آگاهی ما از حکمت و فلسفة بسیاری از آموزه ها می شود. در این رابطه به سه مورد اشاره می کنم.

– خواندن اذان و اقامه

در برخی از روایات آمده است که خواندن اذان در گوش راست و اقامه در گوش چپ نوزاد، وی را در بهره مندی از آرامش و امنیت روانی و مصون ماندن از جنون، پیسی و غش یاری می دهد. این کار هم چنین بسترساز آموزش های آتی، دربارة مفاهیم اعتقادی و مذهبی است. اگر نوزاد از آغاز با این آواها و آهنگ ها آشنا شود، در سنین بالاتر راحت تر پذیرای آموزش های دینی می شود، زیرا با این مفاهیم، واژه ها و پیام های آن، از این پیش مأنوس شده است.

پیامبر اکرم (ص) می فرمایند: اگر کسی در اولین روز تولد نوزاد، در گوش راست و چپ وی اذان و اقامه بگوید، آن نوزاد از دستبردهای شیطان مصون خواهد بود.(الإربلی، 1405ق: ج2، ص148) و هم چنین در روایتی دیگر می فرمایند: کودکی که در گوش راست و چپش اذان گفته باشند، شیطان به او دستبرد نمی زند. (ابن شعبه حرانی، 1369: ص14) مصونیت از دستبرد شیطان بدین معنا است که احتمال ارتداد، کفر، شرک و دین گریزی در وی پایین می آید. هم چنین در برخی از روایات آمده است، کودکی به شدت پرخاشگر و بداخلاق بود، وی را نزد نبی مکرم اسلام (ص) آوردند. حضرت از مادرش پرسیدند: وقتی این کودک متولد شد، آیا در گوش راست و چپش اذان گفتید؟ مادر گفت: نه، حضرت فرمودند: اگر دیدید نوزاد یا کودکی خیلی آشوب زده و بی قرار است، در گوش راست و چپ او اذان بگوئید.(البرقی، 1370: ج2، ص464) ششمین پیشوای معصوم امام صادق(ع) هم می فرمایند: نوزادی که در گوشش اذان گفته می شود، دچار افت های شخصیتی چشمگیر نمی شود. (حر عاملی، 1367: ج15، ص137) این افت های شخصیتی همانند افسردگی، روان نژندی یا روان پریشی موجب می شود که فرد همیشه مضطرب و آشفته باشد.

«تحنیک» یا کام برداشتن نوزاد با آب فرات، آب باران یا تربت امام حسین

این گام برداشتن، منجر به امنیت جسمی و روانی و گروش به اهل بیت (ع) است. امام معصوم می فرمایند: «حنّکوا اولادکم بماء الفرات و بتربة قبر الحسین (ع) فان لم یکن فبماء السماء.»، (کلینی، 1413ق: ج6 ، ص24). بر اساس پیام برخی از روایات، کام برداشتن از آب فرات بدین خاطر است که اگر کسی از آن آب بنوشد، کینه اهل بیت(ع) را به دل نخواهد داشت. چون این آب از بین آب های عالم، آب مؤمن برشمرده شده است. چه بسا با عنایت خداوند، نوشیدن یا نوشاندن این آب؛ پیامدهایی همانند امنیت جسمی و روانی یا گرایش عاطفی مهرورزی، به خاندان پیامبر(ص) به دنبال داشته باشد. کام برداشتن نیز، یکی از اقدامات بسترساز برای تربیت پذیری دینی است.

– دقت در رنگ پوشش نوزاد

این امر، از دیگر آموزه های بستر ساز در تربیت دینی است. در برخی از روایات، در انتخاب نوع رنگ پوشش ومحیط اطراف زندگی نوزاد، توجه زیادی شده است. زیرا رنگ ها به عنوان یک محرک دیداری می توانند روی شکل گیری ویژگی های خلقی، عاطفی و انگیزشی، در شخصیت نوزاد اثر بگذارند. در پاره ای از روایات آمده است: نخستین روزی که امام حسن مجتبی (ع) متولد شدند، خانم های اطراف حضرت، امام حسن(ع) را در پارچه زرد رنگی پیچیدند. همین امر پیامبر اکرم(ص) را ناراحت کرد و ایشان بی درنگ فرمود: چرا نوزاد را در لباس سفید نپوشاندید؟! در مورد گزینش رنگ لباس و آگاهی بهتر از پیامدهای روان شناختی آن، به نوشتة لوشه تاکس، روان شناسی رنگ ها، ترجمة لیلا مهردادی مراجعه کنید.

– نام گزینی و نقش آن بر فرایند رشد شخصیت

برگزیدن نام نیک، از دیگر عوامل بستر ساز در فرایند تربیت دینی است. نام نیکو، نماد هویت و شخصیت آیندة هر فرد است. هویت هر کسی، از متغیرهای فراوانی اثر می پذیرد که یکی از اولین متغیرهای دخیل در شکل گیری هویت، نام او است. نبی اکرم(ص) از جایی می گذشتند، متوجه شدند که مادری فرزندش را با نام «عاصیه» (گناهکار) صدا می زند. حضرت آن زن را به خاطر این نامگذاری مورد مواخذه قرار دادند و فرمودند: این نام را تغییر بده.

روان شناسان می گویند: کودکان در آغاز متوجه معنا و مفهوم نام خویش نمی شوند اما پس از این که به سن رشد رسیدند، به آن توجه می کنند؛ به گونه ای که معنا و مفهوم نام هر کس، در «خود پنداره»[5] وی اثر می گذارد. خودپنداره به معنای پندار، برداشت و تصویری است که هر فردی از خود، شایستگی ها، ظرفیت ها و توانایی هایش دارد. این خودپنداره، برآیندی از متغیرهای گوناگون، همانند وراثت، محیط، تربیت، ارتباطات و تعامل ها است که همه در نهایت موجب می شوند تا هر فرد از خودش یک برآیندی مثبت یا منفی، ارزشی یا ضد ارزشی پیدا نماید.

نام همراه همیشگی انسان تا قیامت است و حتی به شهادت برخی از روایت ها، در قیامت نیز انسان را به نام دنیایی وی فرا می خوانند. هنگام حشر و فراخوانی آدمیان، آنان را به اسم هایشان صدا می زنند. یکی از کارکردهای روان شناختی مهم نام خوب، «همانندسازی» است. نام های خوب موجب می شوند که هر فرد با بزرگانی که نام وی با آنان یکی است، همانندسازی کند. در روایت آمده است: حتی پیش از تولد نوزاد، برای وی نامی برگزینید. امام علی(ع) می فرمایند: «نخستین نیکی پدر و مادر به فرزندشان، نام نیکویی است که برای وی برمی گزینند.» (کلینی،1413ق: ج6، ص18) امام باقر(ع) نیز در این رابطه می فرمایند: «ما از ترس القاب و برچسب های بدی که دیگران ممکن است به فرزندانمان نسبت بدهند، برای آنان پیش از تولد، کنیه[6]برمی گزینیم.» در فرهنگ عربی و اسلامی، کنیه گذاری نوعی احترام گذاشتن به دیگران است؛ به ویژه اگر کسی را به جای نام با کنیه صدا کنند.

حضرت می فرماید: اگر پیش از تولد برای نوزاد خود نام و کنیه انتخاب نکردید، حداقل سعی کنید تا روز هفتم برای فرزندان خود نام نیکو برگزینید. (کلینی، 1413ق: صص 29-18) نام نیک از جمله حقوق فرزند بر والدین است. گزینش نام و چگونگی آن، از چنان اهمیتی برخوردار است که در خبری آمده است: «مردی خدمت نبی مکرم اسلام (ص) آمد و از حقوق فرزندان بر پدر و مادر پرسید. حضرت فرمودند: اسم و نام خوبی برایش انتخاب کنید، خوب تربیتش کنید و او را در دستیابی به یک موقعیت اجتماعی شایسته یاری دهید.» (همان، ص 48) حق سومی که در این روایت از پیامبر گزارش شده است، دو گونه ممکن است تفسیر شود. گروهی می گویند مقصود از آن، گزینش همسر خوب است و برخی دیگر، این گفتار نبوی را به یاد دادن حرفه یا مهارت شغلی مناسب بازگردانده اند.

– آسیب شناسی خوب صدا نزدن نام فرزندان

گام بعدی در این باره، سبک نکردن نام برگزیده است. حواسمان باشد که نباید با اضافه کردن پسوند یا پیشوندهایی اسم کسی را تحقیرآمیز صدا کنیم. خداوند متعال می فرماید: «ولا تنابزوا بالألقاب». (حجرات،11) صدا کردن احترام آمیز بدین خاطر است که نام شایسته و جهت دهنده ای برای فرزندان برگزینیم. نام ها باید دارای هدف، معنا و کرامت بخش باشد. پس از گزینش نام، نباید صدازدن فرزندانمان به گونه ای باشد که به آنان احساس منفی یا تحقیرآمیز بدهد.

از دیگر آموزه های بسترساز در فرایند تربیت دینی، دادن صدقه است. در روایتی آمده است که در روز هفتم، به وزن نوزاد صدقه بدهید. از جمله پیامدهای صدقه، پیشگیری از بلاهایی است که برای ما قابل پیش بینی نیست. در روایات دیگری هم، عقیقه کردن در کنار صدقه دادن سفارش شده است.

بهتر است فرایند پرورش دینی در خانواده چگونه باشد؟

–  جلوگیری از پیدایش روحیه خودبینی و رفتار پرخاشگرانه و زورگویی

امام صادق (ع) می فرماید: «معمولاً انسان هایی که دچار خودبزرگ بینی، کبر و زورگویی می شوند؛ به خاطر احساس خودکم بینی است که در خود دارند.[9]» (کلینی، 1413ق: ج2، ص312) شخص خودکم بین، واکنش های منفی از خود بروز می دهد و به مکانیزم دفاعی جبرانی روی می آورد. چنین فردی می کوشد از راه واکنش معکوس، یعنی با ابراز خود بزرگ بینی و نیز با زورگویی و پرخاشگری، کمبودها و کاستی هایش را جبران می کند.

– جلوگیری از نفاق و دورویی؛ شخص خودکم بین دست به تظاهر می زند تا چهره واقعی اش را پنهان کند. امیرالمؤمنین علی (ع) می فرماید: «دو چهرگی, ناشی از احساس ذلت و خود کم بینی است.»[10] شخصی که ظاهر و باطنش با هم خیلی فرق می کند، به خاطر ذلت و خودکم بینی است که در خود می یابد. از این رو, ارتباطات عاطفی دوسویه می تواند نقش مثبت یا منفی به دنبال داشته باشد.

شیوه های تکریم و احترام به کودک

مرور و بازنگری منش پیامبر بزرگوار اسلام نشان می دهد که آن حضرت برای احترام گذاردن و شخصیت دادن به فرزندان و کودکان از شیوه های خاصی بهره می گرفتند. برای همانندسازی و الگوگیری، برخی از این شیوه ها را با هم بازخوانی می کنیم:

– به استقبال رفتن

پیامبر در برخورد با حسن و حسین و نیز دخترشان حضرت فاطمه، بزرگوارانه رفتار می کردند. ایشان هنگام ورود کودکان پیش پای آنان برمی خاستند و به استقبال آنان می رفتند. درخبری آمده است: هنگامی که حضرت فاطمه(س) به دیدن ایشان می آمد, آن حضرت به احترام دخترشان از جای برمی خاستند و ایشان را می بوسیدند و به جای خود می نشاندند. (مجلسی، 1403: ج37، ص 71)

– سلام کردن

در همین زمینه روایت زیبایی از امام رضا (ع) نقل شده که ایشان از پدران خود و آنان از پیامبر (ص) نقل می کنند که حضرت فرمود: «خمس لا أدعهنّ حتی الممات… و التسلیم علی الصبیان لیکون سنّه من بعدی»، (طباطبایی، 1375: ص 42) «پنج تا سنت و رفتار است که تا دم مرگ آن ها را ترک نمی کنم تا پس از من میان مردم سنت و منش ماندگار شود: … سلام کردن به کودکان».

– اجازه گرفتن

روش سازندة دیگر این که اگر قرار است حقی را از کودکی بگیریم باید برای گذشتن حق آنان را در جریان قرار داده و از آنان اجازه بگیریم.

– دعوت کردن و اجابت کردن دعوت کودکان

راه دیگر احترام گذاردن این است که دعوت کودکان را برای شرکت در جلسات آنان بپذیریم و از آنان نیز برای شرکت در میهمانی ها دعوت کنیم.

– عیادت کردن

اگر کودکان بیمار شدند از آنان عیادت کنیم و به دیدنشان برویم.

– صدا زدن محبت آمیز

هنگامی که می خواهیم یکی از آنان را صدا بزنیم، با احترام و با نام های مهرآمیز صدایشان بزنیم. در زبان عربی از واژه هایی همانند (یا بنی!) استفاده می شود. در زبان فارسی هم ما بکوشیم از واژه هایی همانند پسرکم, دختر گلم, عسلم, عزیزم و … کمک بگیریم. برگزیدن کنیه در کنار نام، در فرهنگ اسلامی نشانی از احترام به فرزندان است.

– پرهیز از خشونت علیه کودکان

کودکان چون هنوز هنجارها و معیارهای زندگی بزرگسالان را در جامعه نشناخته اند یا پدر و مادر نتوانسته اند این هنجارها یا انتظارات را به فرزندان منتقل کنند، در این صورت باید با آنان کنار بیایند تا فرزندان به تدریج فرایند درونی سازی و آموزش هنجارها را پشت سر بگذارند. معمولاً والدین با دیدن مخالفت یا بی خیالی فرزندان از آنان رنجیده شده و نگران و عصبانی می شوند. در تاریخ آمده است: «ام الفضل» همسر عباس بن عبدالمطلب، به خواهش پیامبر اسلام، پرستاری امام حسین(ع) را پذیرفت تا کمک یار حضرت زهرا(س) باشند. روزی پیامبر اکرم(ص) به خانه وی رفتند تا امام حسین (ع) را ببینند. وی بچه را به حضرت داد. بچه از شدّت خوشحالی در حالی که در آغوش پیامبر بود، یک مرتبه خود را خیس کرد. ام الفضل تا این صحنه را دید، آن چنان نارحت شد که گفت: یا رسول الله ببخشید و خواست بچه را به تندی از آغوش حضرت بکشد. پیامبر فرمودند: آرام باش. این آلودگی پاک می شود، اما چه چیزی می تواند کدورتی که تو بر دل فرزندم حسین (ع) نشاندی پاک کند. (فرید، 1367: ج 3، ص 57 به نقل از هدیه الاحبا

این پست مذهبی از سایت ایرانی دیتا به مطالبی در ارتباط با نقش و تأثیر خانواده در تربیت دینی فرزندان و جلوگیری از انحرافات اجتماعی در آنان اختصاص یافت. به امید اینکه مورد توجه کاربران عزیز قار گرفته باشد.

 

 

15 - تلگرام

ارسال دیدگاه

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

این سایت از اکیسمت برای کاهش هرزنامه استفاده می کند. بیاموزید که چگونه اطلاعات دیدگاه های شما پردازش می‌شوند.